Het Nederlandse onderwijs stond decennialang bekend als degelijk, gelijkwaardig en vooruitstrevend. Maar wie vandaag de dag luistert naar deskundigen als filosoof Ad Verbrugge en de cijfers van internationale onderzoeken leest, kan niet anders dan concluderen: ons onderwijssysteem kraakt in zijn voegen.

De problemen stapelen zich op: een lerarentekort dat klassen overvol maakt, kansenongelijkheid die zich verdiept, dalende leerprestaties en een groeiend leger jongeren dat onvoldoende kan lezen of rekenen om volwaardig mee te draaien in de maatschappij. In 2022 bleek volgens het PISA-onderzoek dat één op de drie vijftienjarigen onvoldoende leesvaardig is. Verbrugge noemt het ronduit alarmerend: “Eén op de drie kan geen krant lezen en zijn studieboek nauwelijks begrijpen.”

Maar wat achter deze statistieken schuilgaat, is een dieper cultureel en maatschappelijk probleem dat Nederland fundamenteel bedreigt.

De jeugd in een andere wereld

Jongeren van nu groeien op in een wereld die radicaal anders is dan die van hun ouders of leraren. Het is een netwerksamenleving, waarin identiteit, status en vriendschap grotendeels worden bemiddeld door digitale platforms. Hun realiteit is dubbel: fysiek én digitaal.

Waar vorige generaties zich nog oriënteerden op familie, school en verenigingen, zoeken jongeren erkenning in online netwerken, waar influencers, algoritmes en peers de rol van gezagsdragers hebben overgenomen. Het resultaat: een generatie die wordt gedreven door de honger naar prikkels, directe erkenning, maar ook door onzekerheid en prestatiedruk.

De complexiteit van hun belevingswereld wordt vaak onderschat. Voor veel volwassenen lijkt sociale media een bijzaak, maar voor jongeren is het de arena waarin hun identiteit, zelfbeeld en sociale positie voortdurend worden bevochten. Dat veroorzaakt spanningen, die zich vertalen in concentratieproblemen, ontlezing en motivatieverlies.

Migratie, digitalisering en gezag

Het groeiende aandeel jongeren met een migratieachtergrond brengt extra uitdagingen met zich mee, zeker op het gebied van taal. Wie niet van huis uit met Nederlands opgroeit, begint vaak met een achterstand. Tegelijkertijd geldt dit probleem óók voor Nederlandstalige leerlingen: ontlezing en de vervanging van boeken door schermen treffen iedereen.

Daarbovenop komt een bredere gezagscrisis. Scholen worden steeds vaker gezien als dienstverleners, leraren moeten verantwoording afleggen aan ouders, en discipline is niet langer vanzelfsprekend. Verbrugge spreekt over een cultuur waarin de autoriteit van kennis en vorming is uitgehold.

Cultureel-economische onderdruk

Nederland dreigt zo te belanden in een situatie waarin het onderwijs vooral wordt aangestuurd door economische logica: rendement, output, aansluiting op de arbeidsmarkt. Dit leidt tot een verenging: onderwijs als productie-eenheid van arbeidskrachten in plaats van als kweekplaats voor cultuur, kritisch denken en creativiteit.

Het zorgwekkende: landen die hun onderwijs zó inrichten, verliezen de capaciteit om eigen kweek voort te brengen. Ze worden afhankelijk van buitenlandse kennis en arbeid, en lopen het risico om in de internationale concurrentie langzaam te vervagen. Juist een land als Nederland, met zijn rijke traditie van wetenschap, handel, kunst en filosofie, kan zich dat niet permitteren.

De harde cijfers

• Leraren­tekort: duizenden vacatures, vooral in Randstad.
• 1 op de 3 jongeren onvoldoende leesvaardig (PISA 2022).
• 2,5 miljoen volwassenen laaggeletterd.
• Dalende prestaties in rekenen, lezen en natuurwetenschappen in opeenvolgende PISA-metingen.
• Mentale problemen bij jongeren stijgen; stress en prestatiedruk nemen toe.

Deze cijfers zijn geen incidenten, maar signalen van een systeem dat zijn kernfunctie — vorming en overdracht van kennis — verliest.

Wat moet er gebeuren?

1. Onderzoek naar de belevingswereld van jongeren

We weten te weinig over hoe jongeren de wereld nu werkelijk ervaren. Hun online cultuur, de druk van algoritmes, en de constante prikkelstroom zijn fundamenteel anders dan alles wat eerdere generaties kenden. Zonder dit te begrijpen, bouwen we onderwijs op verkeerde aannames.

2. Herwaardering van taal en cultuur

Lezen is niet zomaar een vaardigheid, het is de toegang tot kritisch denken, verbeelding en cultuur. Investeren in literatuur, filosofie, geschiedenis en kunst is investeren in de wortels van onze samenleving.

3. Leraren als cultuurdragers

Leraren moeten gezien worden als intellectuelen en opvoeders, niet als uitvoerders van beleid. Hun status en beloning moeten omhoog, hun bureaucratische ballast omlaag.

4. Beperk de economische reductie van onderwijs

Onderwijs is meer dan voorbereiding op een baan. Het is voorbereiding op burgerschap, identiteit en mens-zijn. Nederland moet de balans herstellen tussen economische bruikbaarheid en culturele vorming.

5. Herstel van gezag en kaders

Jongeren hebben vrijheid nodig, maar óók duidelijke structuren en kaders. Onderwijs moet weer een plek zijn waar discipline, concentratie en respect vanzelfsprekend zijn — niet als onderdrukking, maar als voorwaarde voor vorming.

Nederland 2050

Als Nederland deze koers niet wijzigt, dreigen we in 2050 een land te zijn dat volledig afhankelijk is van buitenlandse kennis en arbeid, met een generatie die moeite heeft met kritisch lezen, schrijven en denken. We zullen economisch meedraaien, maar cultureel en intellectueel vervagen.

Maar er is ook een ander scenario mogelijk: als we nu investeren in eigen kweek, in taal, cultuur, kritische vorming en onderzoek naar de jeugdige belevingswereld, kan Nederland in 2050 juist opnieuw uitblinken. Niet door de grootste te zijn, maar door de slimste en meest creatieve samenleving te vormen — stevig geworteld in eigen cultuur, maar open naar de wereld.

Conclusie

Het Nederlandse onderwijs staat op een kruispunt. We kunnen doorgaan op de huidige weg en riskeren een samenleving die langzaam zijn eigen fundament verliest. Of we grijpen dit moment aan om het onderwijs weer te maken tot wat het ooit was en weer moet worden: een plek waar kennis, cultuur en kritische geest worden gekweekt.

De jeugd leeft in een wereld die complexer is dan ooit. Het minste wat we kunnen doen, is die wereld serieus nemen.

Bronnen

Onderwijsresultaten & laaggeletterdheid

• PISA 2022 (OECD) – Onderzoek naar leesvaardigheid, wiskunde en wetenschap bij 15-jarigen. Conclusie: Nederland scoort lager dan voorheen; ongeveer 1 op de 3 jongeren heeft onvoldoende leesvaardigheid.
  OECD Pisa 2022 resultaten
• Stichting Lezen & Schrijven – Ruim 2,5 miljoen volwassenen in Nederland zijn laaggeletterd.
  Lezen & Schrijven – cijfers laaggeletterdheid

Ad Verbrugge & Beter Onderwijs Nederland

• NPO Radio 1 – Interview met Ad Verbrugge (augustus 2025) – Verbrugge: “Eén op de drie vijftienjarigen kan geen krant lezen.”
  NPO Radio 1 – Beter Onderwijs Nederland luidt de noodklok
• Beter Onderwijs Nederland (BON) – Kritische analyses van de staat van het onderwijs en pleidooi voor herwaardering van leraren, taal en cultuur.
  Beter Onderwijs Nederland

Jongeren, digitalisering en sociale media

• SCP (Sociaal en Cultureel Planbureau) – Rapporten over jongeren en digitalisering, sociale media en mentale gezondheid.
   SCP – Jongeren en digitalisering
• Trimbos-instituut – Onderzoek naar mentale gezondheid van jongeren, invloed van schermgebruik en prestatiedruk.
   Trimbos – Mentale gezondheid jongeren

Achtergrond & visie

• Manuel Castells – The Rise of the Network Society (1996, updates later) – Standaardwerk over de netwerksamenleving.
• WRR-rapporten (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid) – o.a. “Naar een lerende economie” en “Digitale samenleving” over onderwijs en digitalisering.
  WRR rapporten