Het politieke landschap in Nederland staat opnieuw op scherp. De val van het kabinet, de aanstaande verkiezingen, en de reeks crises die zich opstapelen laten één ding zien: ons huidige systeem loopt vast. De oude recepten — polderen, uitstellen, doorschuiven — werken niet meer in een samenleving die steeds complexer en diverser wordt.

De vraag is niet langer óf Nederland moet veranderen, maar hoe. Het gaat om migratie en integratie, maar net zo goed om onderwijs, economie, geopolitiek en vertrouwen in de staat. Dit essay schetst waarom Nederland zichzelf fundamenteel opnieuw moet uitvinden, en hoe dat eruit kan zien.

Migratie: van improvisatie naar systeem

Migratie is hét politieke thema van de laatste decennia. Asielzoekers, arbeidsmigranten, kennismigranten: de komst van nieuwe groepen zet druk op woningen, scholen, zorg en sociale cohesie. Tot nu toe is het beleid vooral ad hoc geweest. Als er een crisis is, worden er opvanglocaties geopend; als de druk afneemt, verdwijnt het probleem van de agenda.

Die cyclus is onhoudbaar. Migratie is geen tijdelijk fenomeen, maar een structureel gegeven. Oorlogen, klimaatverandering en economische ongelijkheid zorgen ervoor dat de migratiedruk in de komende decennia niet zal afnemen. Dat betekent dat Nederland zich moet richten op een duidelijk, stabiel systeem:

• Snelle procedures: duidelijkheid binnen weken, niet binnen jaren.
• Heldere spelregels: wie mag blijven, bouwt direct aan integratie (taal, werk, burgerschap). Wie niet mag blijven, moet daadwerkelijk vertrekken.
• Samenwerking met andere landen: opvang en perspectief in regio’s van herkomst, zodat migratie niet uitsluitend bij Europese landen terechtkomt.

Dit alles vraagt politieke moed. Niet de illusie dat migratie volledig te stoppen is, maar de eerlijkheid om uit te leggen dat alleen grip en regie Nederland vooruit kunnen helpen.

Samenleven: een nieuw sociaal contract

De Nederlandse samenleving verandert. In steden als Rotterdam en Amsterdam zijn “minderheden” inmiddels de meerderheid. Voor veel mensen roept dat zorgen op: herkennen we ons land straks nog terug? Tegelijkertijd groeien nieuwe generaties op in diversiteit en ervaren zij dat vaak als normaal.

De sleutel is een nieuw sociaal contract:

• Duidelijke basiswaarden: vrijheid, gelijkheid van man en vrouw, respect voor de rechtsstaat en voor elkaar. Wie hier wil leven, onderschrijft deze uitgangspunten.
• Wederkerigheid: rechten en plichten horen bij elkaar. Sociale voorzieningen zijn geen automatisme, maar onderdeel van een wederzijds contract.
• Dialoog en ontmoeting: het “leven en laten leven” van vroeger moet opnieuw worden uitgevonden. Niet als onverschilligheid, maar als actieve houding: verschillen respecteren, zonder dat de samenleving uiteenvalt.

Alleen zo ontstaat er weer respect voor de staat en voor elkaar.

Onderwijs: van kwantiteit naar kwaliteit

De kwaliteit van ons onderwijs gaat al jaren achteruit. Eén op de vijf volwassenen heeft moeite met lezen, schrijven of rekenen. Jongeren scoren steeds lager op internationale toetsen, vooral in leesvaardigheid.

Tegelijkertijd wordt het onderwijs steeds meer een diplomafabriek, gericht op aantallen in plaats van vaardigheden. Veel jongeren kiezen populaire generieke opleidingen, terwijl er enorme tekorten zijn aan vakmensen in de bouw, techniek en zorg.

De heruitvinding van Nederland moet hier beginnen:

• Basisvaardigheden terug naar de top: taal en rekenen krijgen absolute prioriteit.
• Vakmanschap weer centraal: technische en ambachtelijke opleidingen krijgen status, beloning en toekomstzekerheid.
• Koppeling met technologie: jongeren leren niet alleen een ambacht, maar ook hoe kunstmatige intelligentie en digitalisering hun werk kan versterken.

Onderwijs is de fabriekshal van onze toekomstige samenleving. Als we daar de verkeerde producten afleveren, gaat alles mis.

Economie en geopolitiek: van speelbal naar speler

Nederland is een klein land, maar speelt een grote rol in de wereldeconomie. Onze havens, onze kennis en bedrijven als ASML maken ons strategisch belangrijk. Toch zijn we vaak te bescheiden en te afhankelijk.

De wereld wordt steeds meer een strijdtoneel van grootmachten. De VS, China en Rusland denken in geopolitieke belangen. Europa, en dus ook Nederland, kan zich geen naïviteit meer permitteren.

Wat moet er gebeuren?

• Bescherm en versterk sleutelbedrijven: ASML is een wereldspeler, maar ook kwetsbaar. Nederland moet samen met Europa zorgen dat zulke bedrijven niet uit onze handen glippen.
• MKB als fundament: terwijl multinationals machtig zijn, is het midden- en kleinbedrijf de ruggengraat van de samenleving. Minder regeldruk en meer steun zijn nodig om hun rol te behouden.
• Strategische autonomie: energie, voedsel, technologie – Nederland en Europa moeten minder afhankelijk worden van andere grootmachten.

Nederland kan, net als Zwitserland of Singapore, een nichepositie innemen: klein in omvang, groot in invloed. Maar dat vraagt visie en lef.

Politiek en vertrouwen: leiderschap gezocht

Misschien wel het grootste probleem van Nederland is het verlies aan vertrouwen in de politiek. Schandalen als de toeslagenaffaire en het gestuntel rond stikstof hebben burgers het gevoel gegeven dat de overheid hen eerder tegenwerkt dan helpt.

Daarom hebben we een ander soort leiderschap nodig:

• Eerlijk en duidelijk: geen loze beloften, maar concrete keuzes.
• Kritisch maar verbindend: durven benoemen wat misgaat, zonder groepen tegen elkaar op te zetten.
• Langetermijnvisie: beslissingen nemen die niet alleen de komende verkiezingen winnen, maar de komende generaties beschermen.

Nederland heeft geen schreeuwende populist nodig, maar ook geen kleurloze manager. We hebben een leider nodig die taboes kan doorbreken, maar tegelijk kan verbinden.

Conclusie: een kans voor verandering

De komende verkiezingen zijn meer dan een machtswisseling in Den Haag. Ze zijn een kans om Nederland opnieuw uit te vinden. Niet door te breken met Europa, maar door binnen Europa meer eigen regie te nemen. Niet door migratie te ontkennen, maar door het te beheersen. Niet door blind te groeien in onderwijs en economie, maar door kwaliteit en vakmanschap centraal te stellen.

Nederland is altijd sterk geweest in nuchter pragmatisme: problemen onder ogen zien, oplossingen zoeken, en samenwerken om verder te komen. Dat vermogen hebben we opnieuw nodig.

De wereld verandert snel. De vraag is of wij zelf de regie pakken, of dat we blijven wachten tot crises ons dwingen. Deze verkiezingen kunnen het begin zijn van een nieuw hoofdstuk.