Terwijl Frankrijk zijn historische invloed verliest in de Sahel, schuift Rusland op als militair beschermer en economische bondgenoot. Wat betekent deze verschuiving voor het continent – en voor de wereldorde?

Inleiding

De strijd om Afrika’s toekomst is in volle gang. In de uitgestrekte zandvlaktes van de Sahel en de politiek kwetsbare zones van Centraal-Afrika botsen twee geopolitieke werelden: het voormalige koloniale Frankrijk, dat worstelt met afnemende invloed, en het assertieve Rusland, dat via militaire steun en strategische deals steeds meer terrein wint.

Deze machtsstrijd is geen conventionele oorlog, maar een subtiele dans van huurlingen, grondstoffen, propaganda en diplomatie. In dit nieuwe schouwspel is Afrika niet slechts toeschouwer, maar ook onderhandelaar en soms regisseur van zijn eigen koers.

Frankrijk: het tanende rijk

Frankrijk heeft decennialang zijn postkoloniale invloed in Afrika behouden via militaire samenwerking, economische controle en politieke diplomatie. Het zogeheten Françafrique-model garandeerde toegang tot grondstoffen als uranium (Niger), olie (Gabon) en cacao (Ivoorkust), terwijl Franse troepen stabiliteit zouden waarborgen.

Maar dat systeem kraakt. In Mali, Burkina Faso en Niger zijn Franse troepen sinds 2022 weggestuurd na massale protesten en staatsgrepen. Jongere generaties zien Frankrijk niet langer als bondgenoot, maar als symbool van neokoloniale onderdrukking. De CFA-franc – een munt die door de Franse centrale bank wordt gegarandeerd – wordt door critici gezien als economisch kolonialisme in moderne vorm.

De militaire terugtrekking en het afbrokkelen van economische dominantie betekenen dat Parijs zijn traditionele rol in de regio verliest. Pogingen tot heroriëntatie op samenwerking via infrastructuur, onderwijs en klimaatverandering zijn tot nu toe slechts gedeeltelijk succesvol.

Rusland: opkomst van een nieuwe beschermer

In het vacuüm dat Frankrijk achterlaat, treedt Rusland naar voren. Aanvankelijk via de Wagner-groep – de controversiële huurlingorganisatie die onder leiding stond van Yevgeny Prigozhin – nu via de officiële Africa Corps, een eenheid onder directe controle van het Russische ministerie van Defensie.

Rusland positioneert zichzelf niet als kolonisator, maar als bevrijder. Het biedt militaire steun aan regimes die door het Westen worden genegeerd of bestraft. In ruil daarvoor krijgt Moskou iets veel waardevollers: toegang tot strategische grondstoffen zoals goud, diamanten, uranium en zeldzame metalen.

In de Centraal-Afrikaanse Republiek, Mali en Burkina Faso zijn Russische strijdkrachten en adviseurs inmiddels diep verweven met het staatsapparaat. Ze beschermen regeringsleiders, trainen lokale legers en bewaken mijnconcessies – vaak onder de radar van internationale controle.

De deals zijn zelden transparant. Veel inkomsten verdwijnen in parallelle structuren, buiten de staatsbegroting om. De gewone bevolking ziet van deze nieuwe ‘bescherming’ tot nu toe weinig tastbare voordelen.

Ibrahim Traoré en de symboliek van verzet

Een van de belangrijkste figuren in deze geopolitieke heroriëntatie is kapitein Ibrahim Traoré, de jonge leider van Burkina Faso. Sinds zijn staatsgreep in september 2022 heeft hij zich scherp afgezet tegen Frankrijk, dat hij beschuldigt van decennialange bemoeienis en exploitatie.

Traoré zoekt toenadering tot Rusland, maar bewaart ook een zekere afstand. Hij wil geen marionet zijn, noch van Moskou, noch van Parijs. Zijn beleid is nationalistisch, gericht op zelfvoorziening en gebaseerd op anti-imperialistische retoriek die sterk doet denken aan zijn held, de revolutionaire leider Thomas Sankara.

Onder Traoré heronderhandelt Burkina Faso zijn mijnconcessies, schaft Franse militaire hulp af en zoekt partnerschappen in Moskou, Ankara en Peking. Zijn populariteit onder jongeren is groot, maar zijn beleid leidt ook tot onderdrukking van oppositie, mensenrechtenschendingen en economische onzekerheid.

De grondstoffenrace

Grondstoffen vormen het hart van deze machtsstrijd. Voor Frankrijk blijft uranium essentieel voor zijn nucleaire energievoorziening. Rusland zoekt vooral goud, diamanten en strategische ertsen voor eigen economische en militaire doeleinden.

In de praktijk wisselen grondstoffen vaak van eigenaar via ruilhandel: militaire bescherming in ruil voor mijnrechten. In sommige gevallen exploiteert Rusland via schimmige structuren hele mijnencomplexen – bijvoorbeeld in de Centraal-Afrikaanse Republiek – waarbij slechts een fractie van de opbrengst de nationale schatkist bereikt.

Ook Frankrijk heeft zich hier in het verleden schuldig aan gemaakt, via ondoorzichtige concessies en exclusieve handelscontracten. De vergelijking is pijnlijk: waar Frankrijk werd beschuldigd van neokolonialisme, treedt Rusland in sommige gevallen in diens voetsporen – met nieuwe woorden, maar vergelijkbare daden.

Een ideologische strijd: propaganda en perceptie

Naast wapens en grondstoffen speelt informatie een cruciale rol. Rusland investeert actief in media en online propaganda. Via socialemediacampagnes, trollennetwerken en conferenties als “The African Initiative” verspreidt Moskou anti-Westerse narratieven en positioneert het zich als alternatief voor ‘imperialistische machten’.

In landen als Mali, CAR en Burkina Faso hangen jongeren Russische vlaggen tijdens protesten en roepen slogans als “Russie, notre ami” (Rusland, onze vriend). Maar of deze steun diep geworteld is of slechts het gevolg van succesvolle propaganda, blijft de vraag.

Het Westen reageert traag. Terwijl Frankrijk worstelt met zijn imago, proberen de Verenigde Staten en de EU via diplomatieke initiatieven en ontwikkelingsprogramma’s het vertrouwen te herstellen. Maar hun invloed lijkt te tanen, zeker in de Francofone Sahel.

Afrika als onderhandelaar – niet als speelbal

Toch is het fout om Afrika slechts als geopolitiek slachtoffer te zien. Regimes in Bamako, Ouagadougou en Niamey kiezen bewust hun partners. Ze balanceren tussen de beloftes van Moskou, de dollars van Peking en de voorwaarden van Brussel en Washington.

Wat zij vooral willen: respect, autonomie en veiligheid. Veel leiders zien het Westen als belerend en traag, Rusland als efficiënt en direct – hoewel beide partijen uiteindelijk hun eigen belangen vooropstellen.

De vorming van de Alliantie van Sahelstaten (AES) – een samenwerkingsverband tussen Mali, Burkina Faso en Niger – toont dat Afrika zich niet meer in het keurslijf van postkoloniale instituties wil laten dwingen. De uittreding uit ECOWAS is daarin een krachtig signaal.

Conclusie: Wie wint, en tegen welke prijs?

De strijd tussen Frankrijk en Rusland in Afrika is niet louter een regionaal conflict, maar een echo van een mondiale herschikking van macht. Frankrijk verliest zijn greep. Rusland boekt terreinwinst. Maar achter deze rivaliteit liggen diepere vragen: wie bepaalt de koers van Afrika? En voor wie is die koers bedoeld?

Wat nu op het spel staat, is meer dan invloed en grondstoffen. Het is de strijd om het verhaal: wie wordt gezien als bevrijder, wie als onderdrukker? In dat verhaal liggen de kansen – én gevaren – voor een continent dat zich tussen machten door probeert te navigeren zonder opnieuw overheerst te worden.

Afrika is geen pion meer. Maar het spel is nog lang niet uitgespeeld.